Atalarımız, “akıllar pazara çıkmış, herkes kendi aklını almış” demişler. Kişi Dünyanın en zeki insanı olduğuna inanmasa da, çevresindekilerden daha akıllı olduğuna inandığı için, kimse kendi aklından vazgeçmez. İnsanlar kendilerini değerlendirirken ne ölçüde gerçekçi olurlar? Kendimize olan güvenimiz ne ölçüde objektif verilere dayanır? Bu sorulara ışık tutmak hem eğlenceli, hem de aydınlatıcı sonuçlar verir. Bunun için önce ABD’nin batısına uzanıp Seattle’da yapılan bir araştırmaya göz atmak yararlı olacaktır.

Bundan yaklaşık 45 yıl önce Seattle’da iki psikiyatrist elli sürücüye şu soruyu sormuşlar: ”En son direksiyonda olduğunuzda sürüş becerinizi, dikkatinizi ve ruhsal durumunuzu nasıl değerlendirirsiniz?” Sürücülerin çoğu, kendilerini ve durumlarını “çok iyi” veya “%100” olarak değerlendirmişler. Ancak durumu fazlasıyla ilginç kılan, bu görüşmelerin hastanede yapılıyor olması ve sürücülerin ambulansla getirilmiş olmalarıydı. Polis raporlarına göre, sürücülerin % 66 sı yaptıkları hatadan bütünüyle sorumluydular. Yarısından fazlasının arabası hurdaya çıkmıştı ve yarısına yakını mahkemeden mahkumiyetle çıkacaklardı. Elli sürücü arasında sadece beş sürücü, “kısmen” hatalı olduğunu kabul etmişti. Bu beş kişi daha derinlemesine incelendiğinde, bu kişilerin depressif eğilimlere sahip olduğu görülmüştür(1). Bu açıdan bakınca depressif eğilimlere sahip olmak insanların kendi becerilerini daha gerçekçi değerlendirdikleri sonucunu çıkartmak yanlış olmaz.

Sizce sürücülerin böyle hayal dünyasında olmalarının ve kendilerini bu kadar hatalı değerlendirmelerinin özel bir nedeni var mıydı? Belki hayret edeceksiniz ama, bu sorunun cevabı, bu tutumun “normal” insan davranışı olmasıdır. Geçmiş yıllarda toplantılarda katılımcılara, “kendilerini çevrelerindeki kişilerle kıyasladığında, bazı beceriler, (satış becerisi, yönetim becerisi vb.) açısından ortalamanın üzerinde olduğunu düşünenler el kaldırsın” dediğimde, salondakilerin dörtte üçünden daha az kişinin el kaldırdığına tanık olmadım.

Her insan kendisini olduğundan daha güzel, yakışıklı ve yetenekli görür. Atalarımızın dediği gibi, “kuzguna yavrusu şahin gözükür” ve bir süre sonra kuzgun da buna inanır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu, insana özgü “normal” bir davranıştır. Ancak bu noktada sorun ölçü sorunudur. Ölçü kaçtığı zaman ortaya “tedbirsiz iyimserlik” veya “kör iyimserlik” dediğimiz bir durum çıkar ki, para ile ilgili kararlar açısından bu durum çoğunlukla üzücü ve hatta bazen felaketle sonuçlanan adımların veya yatırım kararlarının nedeni olur.

Ayrıca narsisizm pandemisi yaşanan günümüzde çevremiz, sahip olmadığı özelliklere sahip olduğuna inanan, sahip oldukları özellikleri abartan insanlarla dolu. Bunlara siyaset, medya, spor, iş hayatı, sivil toplum örgütlerinin her kademesinde rastlamak mümkün. Bu insanların bulundukları noktalarda yaptıkları yıkıcı etkilerin telafisi yıllar alabiliyor.

Doz Zehirdir

Kahneman,”insanın başarı konusunda mutlak bir gerçekçilik içinde olması, hiçbir risk alamaması sonucunu doğururdu”, demiştir. Hiç şüphesiz bu durum önemli hiçbir konuda karar verememek anlamına gelirdi. Bu da insan için hiç de olumlu sonuçlar vermezdi.

Üçyüz girişimciyi içine alan bir araştırmada, “sizinki gibi bir girişimin başarı şansı nedir?” diye sorulmuştur. Katılımcıların %39‘u başarısızlık ihtimalinin, 10’da 7’den daha az olmadığını söylemiştir. Ancak, “siz kendi başarı şansını nasıl değerlendiriyorsunuz?” sorusunu ise, araştırmaya katılanların %81 i, “10’da 7’den fazla” diye cevaplandırmıştır. Katılımcıların % 33’ü ise başarısızlık ihtimalini % sıfır olarak değerlendirecek kadar yüksek bir özgüven göstermişlerdir. Oysa eldeki veriler, yeni girişimlerin % 50’sinin ilk beş yılda başarısız olduğunu göstermektedir(2).

Olumlu düşünce ve iyimserlik “iyi”dir. Ancak unutmamak gerekir ki, “doz zehirdir”. Gerçekçi olmayan iyimserlik ve aşırı güven hem para ile kararların, hem de belirsizlik içeren her konudaki kararların verilmesinde en büyük ayak bağıdır. “İyi düşün iyi olsun” mottosu hayatın gerçeklerini temsil etmeyen naif bir yaklaşımdır. Tıpkı Rhonda Byrne’in “Sır”rındaki “çekim yasası” gibi. Bu yaklaşım da hayatı temsil etmez ve hiçbir bilimsel temele dayanmaz. Kişinin kendisi dışındaki konu ve olayları “istemenin gücü ile istediği yöne çevirmesi, ancak saflara özgü bir inançtır. Benzer şekilde, dinen yasak olduğu halde, mum yakarak, dallara çaput bağlayarak adak adayanlar, falcıların kapısında kuyruğa girenler istemenin gücüne inanırlar.  Kurnaz insanlar bu duyguyu nasıl sömüreceklerini çok iyi bilirler.

Sonuç

İnsanlar saf olduklarını kabul etmeseler de kendi çabalarına ihtiyaç olmaksızın, her şeyin kendiliğinden iyiye gidecek olması fikrinden hoşlanmaktadır. Muhtemelen politikacıların vaatlerinin gerçekleşmeyeceğini bildikleri halde, en büyük vaatleri yapan politikacıya oy vermelerinin sebeplerinden biri de budur.

Kaynaklar:

1. Ola Svenson:”Are we all less risky and more skillful than or fellow drivers?” Acta Psychologica Vol 47. (1981)
2. Daniel Kahneman: Remarks at the Institute of Certified Financial Planners. Wealth Management Symposium. New York. (1999)

Prof. Dr. Acar Baltaş

Prof. Dr. Acar Baltaş, Türkiye’de geniş kitlelere, psikolojinin insan ihtiyaçları ve iş hayatının sorunları için bir çözüm olduğunu gösteren öncülerden biri oldu. Stres ve beden dili kavramlarını Prof. Dr. Zuhal Baltaş’la birlikte Türkiye’ye tanıttı. 1989 yılında yayınlanan “Üstün Başarı” kitabı öğrenmenin nöro-bilimsel temelleri ile öğrencilerin ihtiyaçları arasında köprü kuran ilk çalışma oldu. Ortaöğrenimini Istanbul Erkek Lisesi’nde, yüksek öğrenimini Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü’nde tamamlayan Acar Baltaş, doktorasını Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nde Nöroloji Anabilim Dalı’nda yüksek beyin fonksiyonları konusunda yaptı, klinik nöro-fizyoloji alanında Tıp Bilimleri Doktoru ünvanını aldı ve 1986 yılında Uygulamalı Psikoloji Doçenti, 1996 yılında Profesör oldu. 1977-1997 yılları arasında Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Anabilim Dalı’nda çalıştı. Yurtiçinde ve dışında yayınlanmış 100’dan fazla bilimsel çalışması bulunan Baltaş, 1983 yılından bu yana, iletişim ve tıbbi psikoloji alanındaki bilgilerini iş hayatının ihtiyaçları ile bağdaştırarak seminerler verdi, uygulamalar yaptı. Bu seminer ve uygulamalarında liderliğin kültür ve cinsiyetle ilişkisine (Türk kültüründe yönetmek ve kadın liderliği), duyguların kararlar üzerindeki etkisine ve zihniyet değişikliğine odaklandı. Acar Baltaş, yasal yollarla toplam 600.000 adet satışı yapılmış; bazılarının 40. baskıyı aştığı Stres ve Başaçıkma Yolları, Bedenin Dili, Ekip Çalışması ve Liderlik, Üstün Başarı, Hayalini Yorganına Göre Uzat, İnsana ve İşe Değer Katan Yeni İK, Türk Kültüründe Yönetmek, Akılsız Duyguların Cezasını Kararlar Çeker ve Baltaş Grubu Yönetim El Kitapları’nın yazarıdır. Baltaş, Türk kültürünün değer sisteminden çıkan dönüşüm programları ve ekip çalışması konusunda birçok kuruluşun uluslararası başarılarının hazırlayıcısı oldu. Türk A Milli Futbol Takımı’nın ve Galatasaray Futbol Takımı’nın psikolojik danışmanlığını yaptı, bu görevi Türk A Milli Futbol Takımı’yla sürdürdü. Türkiye Futbol Federasyonu bünyesinde antrenörlere yönelik, “genç sporcularda karakter gelişimi” ve “psikolojik performans danışmanlığı” programlarını yönetti. Ayrıca, 2009-2016 yılları arasında Harp Akademileri’nde kurmay subay adaylarına ve her rütbede terfi eden generallere kişilik ve liderlik eğitimleri verdi. Acar Baltaş, Prof. Dr. Zuhal Baltaş’la kurucusu oldukları, iş hayatında gözlenebilir zihniyet değişikliği ve ölçülebilir iş sonuçları için kurum ve çalışan etkinliğini hedefleyen Baltaş Grubu’nu yönetmektedir. Prof. Dr. Zuhal Baltaş ile evli ve iki çocuk babasıdır.

Biyografinin Tamamını Gör