Hızlı karar verilmesi gereken durumlarda, zihnimiz eksik olan bilgi boşluklarını kısa yollar kullanarak doldurur. Beklentileri tamamlayabilmek adına bu boşlukların doldurulması ise düşünce hatalarına yol açar. Analitik mükemmeliğe bu düşünce hatalarının etkisi azaltılmadan ulaşılamaz. Bu makalede karar sürecini analitik mükemmellikten uzaklaştıran kısa yollar incelenirken analizden çıkarıma giden yolda hataların önüne geçilmesi amaçlanıyor.
Düşünce hataları, diğer bir deyişle bilişsel önyargılar, daha hızlı karar verebilmek için oluşturduğumuz ve tecrübelerimizden beslenen karar verme mekanizmalarının ürettiği hatalardır. Daniel Kahneman “Hızlı ve Yavaş Düşünme” isimli kitabında düşünce sistemlerini ikiye ayırır. Hızlı olan 1. Sistem otomatik düşünce olarak da adlandırılır ve gün içerisinde verilmesi gereken birçok kararı bu sistemle veririz. Yavaş olan 2. Sistem ise farkında olarak ve bilincimizi kullanarak verdiğimiz kararlarda kullanılır. İkinci sistem çalışmak için bilgi, zaman ve dikkate ihtiyaç duyar. Birincisi ise hâlihazırda bulunan birikimden yararlanarak sonuca götürür.
Sonuca hızla götüren karar mekanizması bu yolda yeni bilgileri tartmaktan feragat edilmesine sebep olur, tecrübeyle oluşan şematanın1 kullanılması gerekir. Şemata (şemalar) edinilen bilgilerin organize biçimde saklandığı ve bir şeyi anlamak için harekete geçildiğinde işleri kolaylaştıran veya hızlandıran olgulardır. Eğer aranılan bilgi bu paketlerin içerisinde yoksa ve hızlı düşünülmesi gerekiyorsa zihin aradaki boşlukları doldurur. Boşlukların kısa yollar kullanılarak beklentiler üzerine dolması düşünce hatalarına yol açar.
Doktorlar ve düşünce hataları
Analitik mükemmelliğe bu hataların etkisini küçültmeden ulaşılamaz. 2016 yılında yayınlanan bir araştırma düşünce hataları konusunda doktorlar üzerinde 1980’den 2015’e kadar yapılan 114 yayını bir araya getirmiş ve karar verme mekanizmalarındaki hataları incelemeye çalışmıştır.2 Bu geniş inceleme sonunda bütün araştırmalarda doktorların teşhis koyma sırasında en az bir adet düşünce hatasının etkisinde olduğu bulunmuştur. Bu düşünce hataları araştırmaların % 77’sinde hastaların aldığı tedavileri etkilemiştir. Doktorların teşhis kararlarını en çok etkileyen düşünce hataları aşırı özgüven, çapalama, bulunabilirlik ve risk toleransı olarak belirlenmiştir. Kararların düşünce hatalarından bu denli etkilenmesi bu kör noktaların daha fazla anlaşılması ve bilinç sürecine dâhil edilmesini gerektirmektedir.
Nasıl yönetilir?
Nudge Network Türkiye3 oluşumu tam da bu karar hatalarını yararlı yönde dürtmek üzere Baltaş Grubu’nun altında kurulmuştur. Önce etkin düşünce hatalarının ne olduğu araştırılır ve bunlara uygun bir nudge tasarımı çalışılır. Bu tasarımın hayata geçmesiyle yararlı olarak tanımlanan davranışların alışkanlığa dönüşerek 1. Sistem’e geçmesi beklenir. Peki, onca düşünce hatasından en çok hangileri analitik mükemmelliği etkilemektedir? Ehrlinger ve Readinger’in çalışması4 bu konuda yol göstericidir:
Bulunabilirlik: Akla kolayca gelen şeylerin daha yaygın ve genel geçer olduğunu düşünmek. Yabancıların Türkiye adına bildikleri en meşhur şehir İstanbul olduğu için İstanbul’u başkent sanmaları en basit örnektir.
Çapalama ve ayarlama: Bilinen bir bilgiye yakın olması beklenen bilgiyi gerçek kabul etmektir. Hepimiz 23 Nisan 1920 TBMM’nin açılış tarihi olduğunu biliriz. İlk anayasanın tarihi sorulduğunda bildiğimiz bu tarihten ve başka bilgilerden beslenerek bir tarih tahmin etmeye çalışırız. Seçtiğimiz çapaya göre tahminimiz değişiklik gösterecektir.
Temsil: Olasılık tahmini yaparken genel geçer kurallara, stereotiplere sadık kalmaya çalışmaktır. İnsanlardan uzun boylu, gözlüklü ve ince bir doktor hayal etmesini istediğinizde gözlerinin önüne genelde bir erkek gelecektir. Bu doktorun kadın doğum uzmanı olduğu ve kadın doğum uzmanlarının çoğunluğunun kadın olduğu bilgisini paylaşmanıza rağmen kararlarını değiştirmeleri oldukça güçtür.
Fokalizm: Tek bilgiye fazlaca odaklanarak başka kavramlarla ilişkisini doğru tartamamaktır. İnsanlar daha çok para kazandıklarında daha mutlu olacaklarını düşünürler fakat genelde daha çok para kazanmakla ilintili “daha çok çalışmak, sevmediği görevleri yerine getirmek” gibi işleri göz ardı ederler.
Etki hatası: İleride yaşanacak duyguların süresi ve gücünün etkisini olabileceğinin üstünde öngörmektir. Kişinin bir raporu zamanından biraz geç teslim etmesinin bütün kariyerinin gidişatını derinden etkileyeceğini düşünmesi buna örnek gösterilebilir.
Sonuç
Düşünce hataları hayatın her alanında karşımıza çıkan, farkında olarak ve alışılagelmişi değiştirerek etkisini azaltabileceğimiz hatalardır. Doğru yönlendirmeyle insan öngörülemezi öngörülebilir kılabilir, analitik mükemmelliğe bir adım daha yaklaşabilir.
Kaynakça:
- McVee MB, Dunsmore K, Gavelek JR. Schema theory revisited. Review of Educational Research 2005; 75(4): 531–566.
- Saposnik G, Redelmeier D, Ruff CC, Tobler PN. Cognitive biases associated with medical decisions: a systematic review. BMC Medical Informatics and Decision Making 2016; 16(1).
- Nudge Network Türkiye. Davranışı değiştiren faydalı tasarımlar [İnternet]. Uygun erişim: https://www.nudgenetwork.net/
- Ehrlinger J, Readinger WO, Kim B. Decision-making and cognitive biases. Encyclopedia of Mental Health 2016; 5–12.
Yorum Bırakın
E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmiştir