Zor zamanlarda bilgelikle hareket edebilmeyi, bize bilgece öğütler verecek kişilerin desteğini arkamızda hissetmek isteriz. Bilgeliğin toplumun genelinde arzu edilen, diğer taraftan toplum içinde saygı ve üstünlük uyandırmış belirli kişilere atfedilen bir meziyet olması, sosyal ve bireysel işleyişin iç içe geçtiği karmaşık doğasını yansıtır. Kültürel ve kişisel özellikler açısından bu çok yönlü yapısı, araştırmacıların da dikkatini çekmektedir.

Bilgeliğin psikolojik özelliklerinin ortak bir tanımını yapma amacıyla yürütülen analizler, üst-bilişi önemli bir boyut olarak öne çıkarır. Genel olarak üst-biliş, kişinin kendi zihinsel performansını izleyip yönetmesine hizmet eder. Yeni bir teknik alanda uzmanlık kazanırken öğrenme etkinliğimizi değerlendirmek gibi görece bireysel bir konuda veya ilişki içindeki davranışımızın ne kadar uygun olduğuyla ilgili sosyal değerlendirmemizde üst-biliş devreye girer. Bilgeliğin önemli bir diğer boyutu, karmaşık bir durumda doğru olanı yapmak ve ortak faydayı ortaya çıkarmakla ilgili düşünce akışımıza yön veren ahlaki karar konularıdır.¹

Bilgece kararlar söz konusu olduğunda; üst-biliş kişinin içinde bulunduğu etkileşimli ortamı nasıl anlayıp yönettiğine odaklanır. Büyük resmi görmeye hizmet edecek şekilde farklı açılardan bakmakla ilgilenir. Aynı zamanda, kişinin kendi sınırlılıklarını ve farklı görüşler arasındaki denge arayışını ifade eder. Sosyo-kültürel bağlam, deneyim ve ahlaki ilkelerden temelini alır (Şekil 1).²

Ortada olanın ötesini görebilmesi ve gizli kalmış gerçeği ayırt edebilmesi sebepleriyle, Yunan mitolojisindeki bilgelik tanrıçası Athena’nın kutsal hayvanı olarak baykuşu seçtiği söylenir. Bilgeliğin baykuş görseliyle temsil edildiği, ortak kabul gören akademik modele göre, bilgeliğin tanımı “sosyal-bilişsel süreçlerde ahlaki olarak temellenen mükemmellik”² olarak ortaya çıkar. Bu tanımın iki boyutu vardır:

• Sosyal-bilişsel süreçlerde mükemmellik: Kendimiz dışındakileri etkileme potansiyeline sahip bir durumu daha iyi anlamak ve bu durumun getirdiği probleme çözüm bulmak için üst-bilişin kullanılmasıdır.Bilgelikteki üst-bilişin karşılığı; kendi kavrayış ve akıl yürütme süreçlerimizi yönetmemize imkân verecek şekilde bilgimizin sınırlarını tanımak, farklı yaklaşımlara açık olmak ve bu bakış açılarını birleştirmenin yollarını düşünmeye istekli olmaktır.
• Ahlaki temellenme: Temel ahlaki ilkelerden sapmadan, mevcut durumda değerleri en iyi şekilde nasıl uygulayabileceğimizle ilgili strateji geliştirmek, grubun içinde veya dışında olma ayrımı gözetmeden topluluğun genel iyiliği için sorumluluk almak, doğru olanı yapma kararlılığını sürdürmek, kendimizi koruyacak ve başkalarına yarar sağlayacakların dengesini kurmaktır.

Şekil 1. Bilgelik modeli.²

Kişilik ve bilgelik ilişkisi

Bilgelikteki bu etkileşim, kişileri “bilge veya değil” diye sınıflandırmayan, bir değişim ve gelişim anlayışının kapısını aralar. Böylelikle, kişinin bilgeliğini çevresindeki kişilere ve olup bitenlere kıyasla konumlandırması mümkün olur.

Diğer bireylerle karşılaştırıldığında kişinin farklılık gösteren zihin ve davranış kalıpları konuyu özellik yaklaşımıyla buluşturmuştur. Bu açıdan, bilgeliğin merkezinde yer aldığı düşünülen ayırıcı özellikleri tanımlamaya yoğunlaşır. Örneğin, yüksek açıklık özelliği engeller karşısında katı ve esnek olmayan tepkiler vermek yerine farklı görüş, bilgi ve çözüm stratejilerine yönelerek, bu engelleri bilgece aşmaya yardımcı olur.³

Bilgeliğin denkleminde, kişinin farklı durumlara ne kadar bilgece yaklaştığı da önemlidir. Çünkü içinde bulunduğu durumun gerektirdiği deneyim veya uzmanlığa göre, kişi daha fazla ya da daha az bilgece davranacaktır. Örneğin iş ortamında bilgece akıl yürütmesiyle tanınan bir yönetici, ebeveyn rolünde aynı bilgelikle hareket edemeyebilir. Bu nedenle güncel yaklaşım, kişilik ile sosyal bağlamı birleştirir. Bilgelikteki bu yeni yaklaşımın sunduğu kapsayıcılık, kişilik yapısını durum cinsinden incelemeyi de mümkün hale getirir. Günlük tutma çalışmaları bu incelemeyi zihinde canlandırmayı, an içinde gerçekleşen ve zamana yayılan yaşantılar üzerinden anlamayı kolaylaştıracaktır. Bu noktada “kişilik durumu” (personality state) kavramı karşımıza çıkar. Kişilik durumu, özelliğin o anda davranışa nasıl yansıdığını gösterir. Kişilik durumlarının zaman içindeki dağılımı üzerinden, tek seferlik değil, birden çok zaman dilimi ve durumu içeren ölçümler yapılır. Bilgeliğin bu yoğunluk dağılımına göre, hem bireyin özellik düzeyindeki genel eğilimini (trait), hem de bilgeliğin durumdan duruma (state) değişimini inceleme fırsatı doğar.⁴

Bilge kişilik

Bilge kişilik yapısı üzerine çalışmalarıyla tanınan Monika Ardelt’e göre “bilgelik metinlerin değil, insanların özelliğidir”.⁵ Bu özlü yaklaşım şu anlama gelir: Yazılı bir metin mükemmel bilgilerle donatılmış olsa da, olumlu yönde bir değişimi ortaya çıkaracak şekilde hayata taşınmadıkça, bilgeliğe dönüşmez. Bilginin davranışı değiştirmek için yeterli olmadığını Baltaş Grubu olarak sıklıkla dile getirmekteyiz. Bilgeliğin kişilik yaklaşımı da insan faktörüne bağlı bu eylemsel yönünü destekler niteliktedir. Bilgeliğin insanların kişisel deneyimleri üzerinden yansıtıldığı fikri çerçevesinde Ardelt, ideal bilgelik bilgisi yerine “ideal bilge insan”a odaklanır. Önerdiği modelde, ideal bilge insan tipini kuramsal olarak tanımlamış ve insanların bu ideale ne kadar yaklaştığını ölçmeyi amaçlamıştır. Yazına göre bağlamın rolü, “kimsenin her zaman bilge olamayacağı” kabulünü beraberinde getirmektedir. Ancak bu kabul, kişilerin bilgeliğinde rol oynayan özelliklerini incelemeye engel değildir.⁵ İnsanların ideal olana yaklaşmak için kendi gelişim alanlarını tanımaları böylelikle mümkün olabilir.

Beş faktör kişilik özellikleri açısından, bilge kişiliğe sahip bireyler yeni deneyimlere açık, uzlaşabilir, sorumluluk sahibi, dışa dönük ve duygusal açıdan dengeli olma eğilimindedir.⁶ Bilgeliğin kişiliğin tüm boyutlarında arzu edilen özellikler üzerinden yansıtıldığı bu profil hem ilginç bir tablo sunmakta, hem de bireylerin bilgelik yolundaki tüm boyutlarda yaşam zorluklarını aşarak gelişimlerini desteklemelerinin önemini düşündürtmektedir.

Personova ile kişilik farkındalığı

Gelişimin odağındaki konular, gündemin ihtiyaçlarından etkilenir. İçinde bulunduğumuz dijital çağda, teknolojiyi yönetmek en büyük ihtiyaç olarak görünse de, asıl öncelikli olanın kişilik farkındalığını sağlamak olduğu düşünülmektedir.⁷ Toplum yerine topluluk halinde yaşayan bireylere dönüştüğümüz yeni dünya düzeninde, insanları “iyi” veya “kötü” genellemelerinin dışında değerlendirmek ve kendimizle ilgili algımızı özelliklerimizle uyumlu hale getirmek, yanlış ve önyargıya dayalı çıkarımların ötesine geçmeyi sağlayacaktır. Bu yaklaşımı bilgelikle bağdaştıran potansiyel, bu nedenle son derece değerlidir: “Kişilik farkındalığının daha bilge ve şefkatli bir toplum yaratılmasına önemli katkısı olabilir.”⁷

Bilgece yaşamak için bugünün dünyasında ihtiyaç duyulan kişilik farkındalığını sağlamak, etkili bir kişilik envanterinin içgörüyü öngörüye dönüştürmesiyle mümkün olabilir. Güçlü bilimsel altyapıya sahip, Türk kültürüyle uyumlu, kurumsal bağlama özel rapor çözümleri sunan, Türkiye’de 21. yüzyıl yetkinliklerine cevap verecek şekilde ilk defa üretilip kullanılan Baltaş Personova,⁸ bilgeliğin dinamizmini yansıtmakta, kişiliği sistematik bir şekilde ölçerek yol göstermektedir.

Şekil 2. Baltaş Personova kişilik modeli.

Baltaş Personova, farklı psikometrik testlerde uzun yıllar deneyim kazanmış akademisyenler ve uzman uygulayıcılar tarafından geliştirilmiştir. 2018 Kasım ayında başlayan gelişim yolculuğunda, yazıda da değindiğimiz ve dünya genelinde yaygın kabul gören beş faktör modeli ile kişiliğin iş hayatına yansımasında daha kapsamlı bir anlayış sunan Hogan kişilik kuramı gibi farklı kişilik model ve yaklaşımları yeniden ele alınmıştır. İleri düzeyde ölçüm aracı geliştirmek üzere hazırlanmış uluslararası bilimsel bir platformun yanında, davranış biliminin kabul gören evrensel kavramları ve akademik çalışmaları incelenmiştir.

2019 Yılından bu yana norm çalışmaları yürütülen Baltaş Personova, güvenilirliği ve geçerliliği yüksek bir kişilik envanteridir. Test-tekrar test Pearson korelasyon katsayısı, Personova’nın ana kişilik boyutları için .85’in üzerindedir (.80 ve üzeri yüksek kabul edilir). Ana boyutların ortalama iç tutarlılığı .78 (.70 ve üzeri yüksek kabul edilir) ve envanter genelinde iç tutarlılık .92’dir (.80 ve üzeri yüksek kabul edilir). Görünüş (face), kapsam (content), yapı (construct) ve ölçüt (criterion) geçerliliği gözetilmiş, envanterin ölçtüğü kişilik yapısı faktör analizi sonuçlarına göre düzenlenmiştir. Geçerli ve geçersiz katılımcı raporlarını ayırt edici bir geri bildirim sistemi oluşturulmuş, katılımcıların ortaya kayan cevaplar vermesinin önüne geçmek için 4’lü Likert ölçeği kullanılmıştır.  Baltaş Personova’dan, şu ana kadar Türkiye’de 80’den fazla organizasyonda, 22.000’in üzerinde profesyonel yararlanarak; kendini tanıma, içgörü geliştirme ve fark yaratacağı vasıflarından haberdar olup öngörü kazanma imkânı elde etmiştir.

Envanterin ana ve alt boyutları, kişilik psikolojisi yanında bilişsel ve örgütsel gibi farklı psikoloji alanlarını buluşturan çağdaş yaklaşımlara dayalı olarak yapılandırılmıştır. Kişiliği 6 ana ve 31 alt boyutta değerlendirmektedir.

Çok yönlü ve derin bir profil analizine imkan tanıyan altı ana boyut; duygusal uyum, başarı yönelimi, içe-dışa dönüklük, uzlaşabilirlik, ihtiyatlılık ve açıklık özelliklerini içerir. Duygusal uyum yaşananlar karşısında duygusal tepkileri düzenlemekle ilgiliyken, başarı yönelimi harekete geçme ve sonuca gitmede önem taşır. İçe-dışa dönüklük ilişki kurma ihtiyacıyla ilgili bilgi verirken, uzlaşabilirlik kişinin ilişkilerinde gösterdiği ilgi ve uyum hakkında değerlendirme sağlar. Açıklık ise bilgi ve deneyim boyutlarında yenilikleri üretmek, bunlara yönelmek ve büyük resmi görmeye hizmet edecek bir bakış açısını desteklemek açılarından değer taşır.

Altı ana boyut altında derinleşmeyi sağlayan alt boyutlar; duygusal çeviklik, hazzı erteleme, çeşitliliği kabul, alçakgönüllülük gibi 21. yüzyılın ihtiyaçlarını karşılayan özgün kavramları içerir. Bireysel gelişim yolculuğunu planlarken bu özellikleri gözetmek, kişinin değişen dünyanın dinamizmine bilimin yeni kavramlarıyla uyum sağlamasının yolunu açacaktır.

Sonuç

Bilgi birikiminden farklı olarak bilgelik, kişinin potansiyelini ortak yaşama katkı sağlayacak şekilde hayata yansıtmasını sağlayan, iç ve dış koşulların etkileşiminde, dinamik bir beceri olarak kabul edilmektedir. Bilgeliğin toplum içinde anlamlı ilişkilere dönüşmesi için kişiliğin farkında olmaya ihtiyaç vardır. Bu açıdan Baltaş Personova, insanın kendini ve çevresini tanıması, kararlarına yön veren özelliklerini yönetmesi için değerli bir psikometrik araçtır. Bireylerin sosyal yaşamlarında karşılaştıkları zorluklara bilgece çözümler üretebilmeleri için içgörüden öngörüye erişecekleri kaynağı sağlamaktadır.

Kaynakça:

1. Grossman I. The science of wisdom. How psychological scientists found the empirical path to wisdom [İnternet]. Uygun erişim: https://aeon.co/essays/how-psychological-scientists-found-the-empirical-path-to-wisdom
2. Grossman I, Weststrate NM, Ardelt M, Brienza J P, Dong M, Ferrari M, Fournier MA, Hu CS, Nusbaum HC, Vervaeke J. The science of wisdom in a polarized world: Knowns and unknowns. Psychological Inquiry 2020; 31(2): 103–133.
3. Webster JD. An exploratory analysis of a self-assessed wisdom scale. Journal of Adult Development 2003; 10(1): 13-22.
4. Grossmann I, Kung FYH, Santos HC. Wisdom as state versus trait. Kitap bölümü: R. J. Sternberg & J. Glück, eds. The Cambridge Handbook of Wisdom. Cambridge University Press 2019; 249–273.
5. Ardelt M. Where can wisdom be found? A reply to the commentaries by Baltes and Kunzmann, Sternberg, and Achenbaum. Human Development 2004; 47:304–307.
6. Ardelt M, Pridgen S, Nutter-Pridgen KL. Wisdom As a Personality Type. Kitap bölümü: Sternberg RJ, Glück J, eds. The Cambridge Handbook of Wisdom. Cambridge Handbooks in Psychology. Cambridge University Press 2019; 144-161.
7. Eddy B. Is personality awareness the next big thing? [İnternet]. Uygun erişim: https://www.psychologytoday.com/us/blog/5-types-people-who-can-ruin-your-life/201804/is-personality-awareness-the-next-big-thing
8. Baltaş Personova [İnternet]. Uygun erişim: https://personova.com.tr/