Birçok Batı toplumunda refah seviyesi artarken, IQ testlerindeki puanların aynı şekilde yükselmediği görülmektedir. Bu durum, zeka seviyesinin refah artışıyla birebir ilişkili olmadığını göstermiştir.¹ Peki, bunun anlamı ne? Son zamanlarda yapılan araştırmalar, sadece zeki olmanın değil, hayata daha bilgece bir bakış açısıyla yaklaşmanın refahı artırmada çok daha önemli olduğunu gösterdi.² Bilgeliğin belirli bireylerde bulunan sabit bir özellik olarak ele alınmasının yanında,³ daha dinamik bir yaklaşım  öne çıktı. Buna göre bilgelik, bilginin duruma göre işlenmesi ve kişinin sosyal dünyasındaki karmaşıklıkları anlamasına ve bunların üstesinden gelmesine olanak tanıyan bir beceri olarak konumlanmaktadır.⁴ Özellikle toplumsal krizler ve felaket dönemlerinde etkisini açıkça ortaya koymuştur; çünkü bilgelik sadece bireylerin değil, tüm toplumun iyiliği ve insani gelişimi için bir yol gösterici olmayı hedefler.⁵ Yakın geçmişteki 2008 ekonomik krizi veya Covid-19 salgını gibi olaylar, bilgelik temelli etik ve ahlaki kararların yaşamımızdaki kritik rolünü gözler önüne serdi. Peki, bu krizlerde bilgelik hangi boyutlarıyla bize rehberlik etti?

Pratik bilgeliğin notaları

Robinson’a göre,⁶ bilgelik, üç temel boyuttan oluşur; yaşam bilgeliği (sophia), bilgi bilgeliği (episteme) ve pratik bilgelik (phronesis). Yunan filozofu Aristoteles’e göre,⁷ pratik bilgelik, belirli koşullar altında en uygun kararları almayı sağlar. Yani, durumlar değiştikçe verilen kararlar da bu koşullara göre uyarlanır. Bu düşünceden ilham alan akademisyenler, pratik bilgeliği belirli bir durumda nasıl hareket edileceğini anlamak için ahlaki erdemler ve kişisel tercihler arasında uygun bir denge kurma yetisi olarak tanımlamışlardır.⁸ Günümüzde pratik bilgelik, krizler ve zorluklarla başaçıkmanın yanı sıra, iş dünyasında da kâr odaklı yaklaşımların ötesine geçerek etik ve insan odaklı değerlere yönelmenin anahtarı hâline gelmiştir. Bachmann ve arkadaşları⁹, pratik bilgeliğin aynı anda aşağıdaki özelliklere sahip olduğunu vurgulamışlardır:

1. Birbirleriyle çatışan çıkarları, akıl yürütmeleri, duyguları, zorlukları ve bağlamları bir araya getirip dengelemek,
2. İnsan gelişimini yönlendiren ilkelere odaklanmak,
3. Her insanın sosyalliğini vazgeçilmez olarak göz önünde bulundurmak,
4. Günümüzün yaşam ve toplumdaki çok boyutlu çeşitliliğini dikkate almak,
5. Öz farkındalıkla ve kendine özgü bir biçimde hareket etmek,
6. Kültürel ve manevi mirası yeniden anlamlandırmak,
7. İnsanın eksikliklerinin olabileceğini kabul etmek ve sahip olduğu başarılar ile yeteneklerden bağımsız olarak alçakgönüllü olmak,
8. Pratikte her zaman bilgece kararları hayata geçirmeyi amaçlamak.

Pratik bilgeliğin anahtarları

Araştırmacılar, pratik bilgeliği daha ekolojik bir çerçeveye oturtmak amacıyla bir model geliştirmişlerdir.² Bu modele göre, pratik bilgelik üzerinde makro, mezo ve mikro düzey faktörlerin önemli bir etkisi vardır.⁴ Makro düzey faktörler; kültür, coğrafya ve ekonomik faktörleri ele almaktadır.⁴ Örneğin, kaynak kıtlığı yaşayan bireyler, hayatta kalmayı ve başarıyı sağlamak için odaklarını grup içi işbirliğine kaydırabilirler;¹⁰ bu nedenle kişiler arası ilişkilerde akıllıca muhakeme, daha varlıklı ortamlara göre bu tür ortamlarda daha fazla olabilir.¹¹ Mezo düzey faktörler; sosyal deneyimleri ve kişisel kaynakları kapsar.⁴ Igarashi ve arkadaşları,¹² travmatik olaylar yaşayan bireylerin otobiyografik anlatılarını inceleyerek, zorlukların ardından bilgece düşünmede gelişme kaydedenlerin, bu ilerlemeyi çevrelerindeki sosyal desteğe atfettiklerini gözlemledi. Son olarak, mikro düzey faktörler ise statü ve durumsal olanakları içerir. ⁴ Örneğin,  kişinin kendisinden daha üst bir konumda olan biriyle karşılaştığı zor durumlarda, bilgece düşünme daha belirgin şekilde ortaya çıkarken¹³; güvenin gelişimini artıran ortam ve durumlara maruz kalmanın bilgece düşünme için gerekli olduğu savunulmuştur.²

Liderlikte pratik bilgelik

Jewell’e göre,¹⁴ yönetim konusunda dört ana düşünce ekolü vardır. İlk olarak, 1840-1900 arasındaki dogmatik yaklaşım, insanları “rasyonel, ekonomik varlıklar” olarak görüp işleri verimliliği artırmak amacıyla bölüyordu.Ardından, 1930-1940 arasındaki hümanist yaklaşım, insanın “sosyal bir varlık” olduğunu ve iyi ilişkilerin performansı artırdığını savunuyordu. 1950’lerdeki pragmatik yaklaşım ise insanları “karmaşık varlıklar” olarak kabul ederek, verimlilik yerine yaratıcılığı ön plana çıkarmıştı. 1950’lerden bu yana benimsenen bütünsel yönetim yaklaşımı ise insanları “ilişki odaklı” olarak görüp, onların çevreleriyle olan etkileşimlerine yoğunlaşmıştır. Özellikle, 21. yüzyılda giderek artan siyasi, ekonomik ve toplumsal belirsizlikler karşısında, etkili liderlik, farklı paydaşların menfaatleri ile kişisel hedefleri dengeleyerek toplumsal sorunların üstesinden gelmek için pratik bilgelik gerektiriyor.² McKenna ve arkadaşları,¹⁵ bilge  liderliği benimseyen liderler için 5 farklı önermede bulunmuşlardır:

1. Mantığını ve dikkatli gözlemlerini kullanarak düşünür.
2. Karar verirken rasyonel olmayan öznel unsurlara da yer verir.
3. İnsan odaklı ve erdemli sonuçları önemser.
4. Günlük yaşamda, özellikle işte pratik eylemler sergiler.
5. Açık sözlüdür, işlerinin estetiğini kavrar ve iyi bir yaşama katkının getirdiği içsel ve toplumsal tatmini arar.

Pratik bilgeliğin liderlik modeli

Pratik bilgelik kılavuzluğunda uygulanabilecek 5 bileşenli bir temel liderlik ve yönetim paradigması geliştirilmiştir.⁵ Bu paradigma,⁵ liderliği bütüncül bir yaklaşımla ele alarak öngörülü, etkinleştirici, enerji verici, ilgi çekici ve eylem odaklı özellikler etrafında tanımlar. Öngörü boyutu, anlamlı bir gelecek vizyonu sunarken, stratejik planlama ve iyi bir yaşam hedefini de kapsar. Etkinleştirici boyut, kaynakların verimli yönetimi, değişimi kolaylaştırma ve iş-yaşam dengesiyle çalışanların refahını ön planda tutar. Enerji verici boyut, çalışanları motive eden eğitim, koçluk ve takdir mekanizmalarına odaklanarak, organizasyon içinde yüksek bir motivasyon ortamı yaratır. İlgi çekici boyut ise kültürel çeşitliliği, aidiyet duygusunu ve kişisel gelişimi teşvik ederek çalışanların bağlılığını artırır. Son olarak, eylem odaklı liderlik, hem organizasyon hem de toplum düzeyinde özgünlük ve yenilikle fark yaratmayı hedefler. Bu model,⁵ liderlerin pratik bilgelikle hareket ederek öngörüde bulunmalarını, etkin çözümler üretmelerini, çevrelerini motive etmelerini, çeşitliliği yüksek bir ortam yaratmalarını ve yenilikçi eylemlerle fark yaratmalarını vurgular.

Sonuç

Bilgelik, sadece bireysel gelişimin değil, toplumsal refahın da anahtarı olarak, liderlikte giderek daha kritik bir rol üstleniyor. Artan refahın ve zekânın ötesinde, özellikle kriz dönemlerinde pratik bilgelik, liderlere yol gösterici bir pusuladır. Bu yaklaşım, karmaşık sosyal dinamikleri anlama, etik ve insani değerleri merkeze alma yetisi sunuyor. Liderler, pratik bilgelik ışığında hem stratejik hem de insani kararlar alarak, örgüt içinde motivasyon ve aidiyet yaratırken, toplumda da sürdürülebilir gelişimi mümkün kılabiliyor. Sonuç olarak, pratik bilgelik, liderlerin sadece mevcut zorlukları aşmasına değil, uzun vadede kalıcı ve anlamlı bir etki bırakmasına olanak tanıyor.

Kaynakça:

1. Wirthwein L, Rost DH. Giftedness and subjective well-being: A study with adults. Learning and Individual Differences 2011; 182–186.
2. Grossmann I, Dorfman A, Oakes H. Wisdom is a social-ecological rather than person-centric phenomenon. Current Opinion in Psychology 2020; 66–71.
3. Grossmann I. Wisdom and How to Cultivate It. European Psychologist 2017; 233–46.
4. Santos HC, Huynh AC, Grossmann I. Wisdom in a complex world: A situated account of wise reasoning and its development. Social and Personality Psychology Compass 2017; 11(10)
5. Jakubik M. How can practical wisdom manifest itself in five fundamental management and leadership practices? Vilakshan – XIMB Journal of Management 2020; 3-25.
6. Sternberg RJ. Wisdom. Kitap bölümü: Its nature, origins, and development. Cambridge University Press; 1990.
7. Aristotle, Thomson JAK. Kitap bölümü: Ethics: The Nicomachean Ethics. Middlesex: Penguin Books; 1953.
8. Brienza JP, Kung FYH, Santos HC, Bobocel DR, Grossmann I. Wisdom, bias, and balance: Toward a process-sensitive measurement of wisdom-related cognition. Journal of Personality and Social Psychology 2017; 115(6):1093–126.
9. Bachmann C, Habisch A, Dierksmeier C. Practical Wisdom: Management’s No Longer Forgotten Virtue. Journal of Business Ethics 2017; 153(1):147–65.
10. Stephens NM, Markus HR, Phillips LT. Social Class Culture Cycles: How Three Gateway Contexts Shape Selves and Fuel Inequality. Annual Review of Psychology 2014;65(1):611–34.
11. Grossmann I. Wisdom in Context. Perspectives on Psychological Science 2017; 12(2):233–57.
12. Igarashi H, Levenson MR, Aldwin CM. The Development of Wisdom: A Social Ecological Approach. The Journals of Gerontology: Series B. 2018; 73(8):1350–8.
13. Brienza JP, Grossmann I. Social class and wise reasoning about interpersonal conflicts across regions, persons and situations. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 2017; 284(1869).
14. Jewell BR. Kitap bölümü: An integrated approach to business studies. Harlow: Longman; 2000.
15. McKenna B, Rooney D, Boal KB. Wisdom principles as a meta-theoretical basis for evaluating leadership. The Leadership Quarterly 2009; 20(2):177–90.
16. Grossmann I, Dorfman A. Wise reasoning in an uncertain world. Applying Wisdom to Contemporary World Problems 2019; 51–79.
17. Grossmann I, Gerlach TM, Denissen JJA. Wise Reasoning in the Face of Everyday Life Challenges. Social Psychological and Personality Science 2016; 7(7):611–22.