11 Mart 2020’de Türkiye’de ilk COVID-19 vakası resmi olarak saptandı. Sağlık Bakanlığı’na görüş bildiren bilim kurulunun uyarıları gereği pandeminin yayılmasını yavaşlatmak amacıyla eğitim kurumları 25 Mart’ta geçici süre kapatıldı (YÖK, 2020a). Bu açıklamadan sonra yüksek eğitim kurumları yüz yüze eğitime ara vererek uzaktan web tabanlı eğitime geçti. COVID-19 salgını sadece Türkiye’de değil, pek çok ülkede yüksek öğretim kurumlarında çevrimiçi ve mekândan bağımsız öğrenmeyi zorunlu hale getirdi. Benzeri yaşanmamış bu salgının eğitim alanında ortaya çıkan değişimler, çözümler ve aksaklıklar dünya literatüründe ilgi çekti ve geniş bir yayın listesi oluştu. Bu çalışmaların yer aldığı meta analizler yapıldı. Bulgular, dünya çapındaki üniversitelerin çevrimiçi öğrenmeye hızla yöneldiğini gösteriyor. Konular genel olarak; eğitimde bilgi ve iletişim teknolojilerinin (BİT) kullanımı, eğitmen ve personel hazırlığı, kendine güven, öğrenci erişilebilirliği ve motivasyonunun bütünleşik işlevi olarak öne çıkmaktadır (Wahap, 2020).

Üniversite gençliği hiç hazırlıklı olmadığı bir şekilde bu değişimle karşı karşıya kaldı. Ani değişim karşısında insan canlısında öncelikle alarm tepkisi ortaya çıkar, ardından gelişen direnç döneminde kişiler kendi koşullarını yeniden düzenleyerek yaşamlarında önemli olan meselelere odaklanırlar. Koşullarla baş edememek ise tükenmeye yol açar (Lazarus ve Folkman, 2013). Stres, zorlanma ve uyum sağlama süreçlerini içeren biyo-psiko-sosyal bir durumdur ve ilk ortaya çıkan tepki şoktur. İnsan değişimdeki belirsizliğe nasıl tepki vereceğini bilemez. Bir süre sonra eylemde bulunması gerektiğini fark eder ve çeşitli girişimleri olur. Böyle bir kriz durumunda ilk tepki yaşamı sürdürmek için gerekli olan temel ihtiyaçlardır. Ardından kişi kendini güvende hissedeceği insanlarla buluşmak ister ve köklerinin olduğu çevreye yönelir. Bu nedenle gençler ya Türkiye’nin çeşitli yerlerinde yaşayan ailelerinin yanına döndüler ya da öğrenci evine çekildiler. Eğitim alışkanlıkları kökten değişime uğrarken, insan insana olan sosyal hayatları kesintiye uğradı. Bu çalışmada; pandeminin sağlık, eğitim, sosyal ve ekonomik açıdan öğrenci hayatını nasıl etkilediği ve BİT’in etkinlik düzeyi mercek altına alındı.

Araştırma amacı ve modeli

Araştırma amacı, örneklemi ve yöntemi şu şekilde düzenlenmiştir:
Amaç; Türk Üniversiteli Kadınlar Derneği (TÜKD) merkez ofis burslu öğrencilerin COVID-19 pandemisi sürecinde eğitim, sağlık, sosyal ve maddi durum açısından yaşadıkları problemleri tanımak ve öneri geliştirmek, Veri toplama aracı; özgün olarak tasarlanan anket formu,
Uygulama yöntemi; Ocak 2021’de internet ortamında burs öğrencilerine Google Forms aracılığıyla uygulanan anket formu,
Katılımcılar; TÜKD’den burs alan, kadın, lisans eğitimine COVID-19 pandemi sürecinde web tabanlı olarak uzaktan devam eden, yaşları 18 ila 25 arasında değişen 219 üniversite öğrencisidir.

Anket formunun içeriği

Çalışmada kullanılacak anket sorularını oluşturmak için bir grup burs öğrencisini araştırma ekibine davet ettik ve veri toplama amacı olarak anket yöntemi konusunda eğitim verdik. Öğrenciler 2019’dan itibaren yaşananlar kapsamında sorun alanlarını tartıştılar ve konuları belirleyerek soru listeleri oluşturdular. Form uzmanlar tarafından düzenlenerek uygulama anketi tamamlandı. Anket formunda ortak sorun alanlarını inceleyen çeşitli başlıklar yer aldı. Bu başlıklar; stres algısı ve kaygısı, fizyolojik değişkenlerin ele alındığı; fiziksel aktivite, beslenme alışkanlıkları, uyku düzeni, sosyal ilişkiler, eğitim/odaklanma, maddi durum ve hobilerdir. Uygulama sonrası veriler analiz edilerek pandemiye özel literatür ile kıyaslamaya imkân verecek şekilde ele alındı.

Stres algısı ve kaygı

COVID-19 ve hayatımızdaki etkilerinin öğrencilerin akıl sağlığına yönelik etkisini araştıran çeşitli araştırmalar var. Fransa’da üniversite öğrencilerinin stres seviyelerinin nasıl etkilendiğini ölçen bir araştırmaya göre sokağa çıkma kısıtlamaları akıl sağlığını olumsuz etkiliyor. (Husky vd., 2020). Çünkü katılımcıların üçte ikisi pandemi dönemi ile birlikte anksiyete düzeylerinde artış olduğunu ve orta ila şiddetli stres yaşadıklarını raporlamış. Bir başka çalışmada ise COVID-19 pandemisinin öğrencilerin dışsallaştırma problemleri ve dikkat problemlerini arttırdığına ve duygu durumları üzerinde negatif yönde etkisi olduğuna yönelik veriler elde edilmiş (Copeland vd., 2020). Özellikle çalışmayan öğrencilerin eğitimi sürdürme kaygısı stres kaynağı olarak öne çıkıyor; bu öğrencilerin (% 51) yüksek stres algıladığı, optimum stres düzeyindekilerin bunu takip ettiği (% 40) ve düşük stres algılayanların ise son derece az olduğunu (% 9) görülüyor (Baltaş ve Uşaklıgil, 2021). Türkiye’de tıp öğrencileri arasında yapılan bir araştırmada ise öğrencilerin % 52.4’ü kendisini psikolojik açıdan iyi hissetmediğini belirtmiş (Aker ve Mıdık, 2020). Bu değer öğrencilerin eğitim alanlarının farkı olarak dikkat çekmektedir.
TÜKD bursiyerleri çalışmasında öğrencilerden, pandemi sürecindeki stres seviyelerini en düşük 1, en yüksek 10 olacak şekilde değerlendirmeleri istendi. Sonuçlara göre öğrencilerin öz stres değerlendirmeleri ( % 1 düşük, % 33 orta, % 66 yüksek) ortalama M= 7.89 şeklinde oldu (Grafik 1). Bu oran pandemi sürecinde psikolojik desteğe ihtiyaç duyduğunu düşünenlerin yüzdesiyle uyumludur.

Grafik 1. Stres algısı ve kaygı düzeyi.

Aynı zamanda öğrencilerden “sık sık ve “her zaman” psikolojik desteğe ihtiyaç duyduğunu düşünenlerin oranı % 62 olurken (M=2.71) (Grafik 2), psikolojik destek alanların oranı %16.2 olarak belirlendi (Grafik 3).

Grafik 2. Psikolojik yardım ihtiyacı.

Grafik 3. Psikolojik destek arama.

Sağlık deneyimi

COVID-19 pandemisi özellikle sağlık açısından yaklaşıldığında herkesin hayatını aynı şekilde etkilemedi. TÜKD bursiyerlerinin COVID-19 sağlık deneyimlerini anlamak amacıyla dört sorular yöneltildi (Grafik 4).

Grafik 4. COVID-19 sağlık deneyimi.

Fiziksel aktivite, beslenme alışkanlıkları ve uyku düzeni

COVID-19’un öğrencilerin fiziksel aktivite seviyelerini nasıl etkilediği araştırıldığında ise farklı araştırmaların benzer sonuçları ile karşılaşıyoruz. Ercan ve Keklicek (2020) tarafından üniversite öğrencilerinin fiziksel aktivite seviyelerinin salgın öncesi ve sonrası karşılaştırıldığı araştırmada, COVID-19 pandemisinin öğrencilerin fiziksel aktivite miktarına olumsuz bir etkisi olduğu saptanmış. Gazi Üniversitesi ilk ve acil yardım programına kayıtlı öğrencilerle yapılan başka bir çalışma sosyal izolasyon, sokağa çıkma yasağı gibi sebeplerle öğrencilerin fiziksel aktivite miktarının azaldığını savunmaktadır (Gençalp, 2020). Öğrencilerin yalnızca % 10.6’sı sağlıklı olan aktivite düzeyinde hareket etmektedir ve bu oran önceki çalışmalarla kıyaslandığında çok daha düşük olarak görülmektedir (Bayram, 2017; Kıyak, 2019; Vassigh, 2012). Avustralya’da COVID-19 sonrası üniversite öğrencileri ile yürütülen bir araştırmada ise alınan önlemlerin öğrencilerin beslenme alışkanlıkları ve fiziksel aktivitelerine etkisi incelenmiş (Gallo vd., 2020). Sonuçlara göre COVID-19 pandemisi sonrasında fiziksel aktivite miktarının iki cinsiyette de azaldığı, % 30 daha az sayıda öğrencinin yeterli miktarda fiziksel aktivitede bulunduğu saptanmış.

COVID-19 salgınının öğrencilerin beslenme alışkanlıklarını nasıl etkilediği konusunda da yapılan araştırmalar bulunmakta. Türkiye’de paramedik öğrencileri ile yapılan bir çalışmada beslenme alışkanlıklarının salgın sürecinden olumsuz etkilendiği saptanmış (Akyol ve Çelik, 2020). Farklı olarak Vietnam’da sağlık fakültesi öğrencileri ile yapılan 7616 kişilik geniş bir çalışmada ise öğrencilerin % 42’sinin daha sağlık beslenme alışkanlığı rapor ettiği gözlemlenmiş (Ye vd., 2020). ABD’de 137 öğrencinin katılımıyla yapılan bir araştırmada öğrencilerin %70’i pandemi döneminden beslenme alışkanlıklarının olumsuz etkilendiğini belirtirken, % 14’ü ise olumlu yönde etkilendiğini rapor etmiş (Son vd., 2020). Aynı araştırmada ayrıca öğrencilerin % 86’sı COVID-19 pandemisi sebebiyle uyku düzenlerinin bozulduğunu rapor etmiş.

TÜKD bursiyerleri ile yürüttüğümüz çalışmada ise öğrencilerin önemli bir kısmının (%87) yeterince hareket edemediğini düşündüğü (M=3.42) görülmüştür. Çalışmamızda öğrencilerin % 57.4’ü pandemi döneminin beslenme alışkanlıklarını olumsuz yönde etkilediğini, % 20.8’i olumlu yönde etkilediğini, % 21.8’i ise etkisi olmadığını rapor etti. Uyku problemi yaşadığını ifade eden öğrencilerin oranı % 67.3 oldu (M= 2.90) (Grafik 5).

Grafik 5. Pandemi döneminde öğrencilerin sağlıklı yaşam alışkanlıkları.

Sosyal ilişkiler

Çin’de üniversite öğrencileri ile yapılmış bir araştırmada COVID-19 pandemisinden dolayı hissedilen stresin akut stres bozukluğuna sebep olabileceği ve bu ilişki ile bağlantılı değişkenler araştırılmış. Aile ve arkadaşlardan gelecek sosyal desteğin bu noktada önemli bir etkisi olabileceği sonucu bulunmuş (Cao, 2020).

Çalışmamızda öğrencilerin aileleri ve arkadaşları ile kurduğu iletişimin pandemi ve karantina sürecinden nasıl etkilendiği sorulduğunda özellikle arkadaşlarla olan iletişimde problemler olduğu görülmektedir, öğrencilerin %57.9’u arkadaşlar ile iletişimde, % 35.6’sı ise aile ile iletişimde sıkıntı yaşadığını belirtmiştir (Grafik 6).

Grafik 6. COVID-19 döneminde sosyal ilişkiler.

Eğitim / Odaklanma

Amerika Birleşik Devletleri’nde yapılan ayrıntılı bir çalışma öğrencilerin % 71’inin COVID-19’a bağlı stres ve anksiyete yaşadığını gösteriyor (Son vd., 2020). Katılımcıların önemli bir kısmı (% 89) akademik işlerine odaklanmakta zorluk yaşamış. Derslere odaklanamama sebebi olarak % 46’sı evlerinin çalışmak için uygun olmadığını, % 12’si sosyal medya ve internet gibi kaynakların dikkat dağıtıcı etkisi olduğunu, % 10’u ise uzun süre bilgisayar ekranına bakma ve çevrimiçi derslerin etkileşim azlığı sebebiyle odak süresine olumsuz etkisi olduğunu raporlamış. Katılımcıların % 82’si akademik endişelerinin arttığını belirtirken sebepleri olarak ders yükü ve içeriğinin aniden değişmesi, çevrimiçi derslerle gelen teknik problemler, not endişesi ve öğrenme motivasyonunu düşürdüğünü açıklanmış.

Türkiye’de hemşirelik bölümü öğrencileri ile yapılan bir araştırmada (Kürtüncü ve Kurt, 2020); öğrencilerin % 42’si internet ve bilgisayar konusunda kısıtlı imkânlarının olması nedeniyle dersleri takip etmekte güçlük yaşadığını belirtiyor. “Okulun uzaktan eğitim sistemi nedeniyle dersleri takip etmekte güçlük yaşıyorum.” ifadesine katılanların oranı % 68 olurken; “Uzaktan eğitim sistemi ile derslerin verimliliği konusunda endişeliyim.” önermesine katılanların oranı % 85 olarak belirlenmiş. Türkiye’nin çeşitli üniversite ve bölümlerinden 652 üniversite öğrencisinin katılımıyla uzaktan eğitime devam eden öğrencilerle yapılan çalışmada (Keskin ve Kaya, 2020); % 84.4’ü çevrimiçi eğitimin yüz yüze eğitime kıyasla daha az etkili olduğunu, % 45.7’si ise yüz yüze eğitime alternatif olduğunu belirtmiş. Aynı çalışma öğrencilerin % 50’sinin öğretim elemanlarıyla rahatça iletişim kuramadıklarını ve % 54’ünün eğitimler sırasında teknik sorunlar yaşadıklarını bildirmiş.

TÜKD bursiyerlerinin eğitim alanında yaşadığı imkânsızlıklar, zorluklar ve problemleri anlamak adına onlara çeşitli sorular yöneltildi (Tablo 1). Sonuçlar teknik altyapı konusunda eksikliklere dikkat çekti. Öğrencilerin % 38.1’inin evinde elektronik cihaza ihtiyaç duyuluyor ve yaklaşık % 10’unun uygun internet bağlantısı yok. Ayrıca derslere odaklanma konusunda öğrencilerin özellikle zorlandığı, çoğunluğun derslerini öğretici, notlandırma sistemini adil bulmadığı belirlendi.

Tablo 1. Eğitime Katılma ve Odaklanma1

Maddi durum

Son vd.’nin araştırmasında (2020) Amerika Birleşik Devletleri’ndeki üniversite öğrencilerinin % 59’un finansal durumlarının etkilenmesinden endişelendiği ve % 18’in aile üyelerinin işten çıkarılması veya maaş kesintisi gibi sebeplerle finansal sorunlar yaşadığını açıklamış.

TÜKD bursiyerlerine sorulduğunda ise katılımcıların % 64.8’i pandemi sonrasında maddi durumunun olumsuz yönde değiştiğini ifade ederken (Grafik 7), % 25’i kendisinin veya ailesinden birinin işini kaybettiğini rapor etti (Grafik 8).

Grafik 7. Maddi durum.

Grafik 8. İş kaybı.

Hobiler

Pandeminin potansiyel avantajlarını öğrenmek için öğrencilere pandemi sürecinde ilgi alanlarına, hobilerine vakit ayırma fırsatı bulup bulmadıkları da soruldu. Öğrencilerin %26.8’i “sık sık” ve “her zaman” seçeneklerini işaretledi (M=1.8).

Genel değerlendirme

Sonuçlar çeşitli noktalara dikkat çekiyor. Algılanan stres düzeyi 10 üzerinden ortalama 7.89 olarak öğrencilerin yüksek stres ile mücadele ettiklerini gösteriyor. Bu süreçte öğrencilerin yarısından fazlası psikolojik yardıma ihtiyaç duyuyor ve profesyonel yardım alanlar yadsınamaz düzeyde düşük (% 16). Öğrencilerin 5’te 1’i COVID-19 nedeniyle bir tanıdığını kaybetmiş. Önemli başka bir nokta ise pandemi sürecinin fiziksel hareket, beslenme alışkanlığı ve uyku düzeni gibi beden sağlığı için önemli olan alanlara yaptığı olumsuz etkiler. Eğitim alanında ise COVID-19 pandemisi başlayalı bir yıl geçmiş olmasına rağmen hala teknik sıkıntıların sürmesi ve her 100 öğrenciden 10’unun internet bağlantısının olmaması büyük bir sorunu ortaya koyuyor. Eğitimde bilgi ve iletişim teknolojileri yeterli görüldüğü halde alt yapı ve sosyal koşulların uygunsuzluğu derse düzenli katılamama ve odaklanamama gibi faktörlere yol açıyor. Türkiye’de 600 bin km fiber optik ağ var ancak yüz ölçüm ve nüfus oranları açısından 20 milyon km olması gerekiyor. Bir kıyaslama için İsveç başşehri Stockholm’de 2 milyon km fiber optik alt yapı olduğunu belirtelim. Ayrıca öğrenciler tarafından dersin öğretici bulmamasının başarıyı olumsuz yönde etkilediği görülüyor. Maddi sıkıntılar da pandemi döneminde baş göstermiş, öğrencilerin önemli bir bölümü maddi durumunun olumsuz yönde etkilendiğini (% 65) rapor ediyor.

Çalışmalar yönetilemeyen stresin en çok kadınları yıprattığını söylerken, belirsizliğe dirençte kişisel farklılıkların önemine dikkat çekiyor. Koşullar hızla değişirken genç kadınların yeni dünyaya hazırlanmaları ve bu değişime ayak uydurmalarını gerektiriyor. Eğitim kurumları ve devletin sunduğu alt yapı hizmetlerinin yetersizliği önlerinde engel olsa da, vazgeçmeden çalışmaya ve gelişmeye ihtiyaçları var. Gençlerin psikolojik sermayelerini güçlendirmek, yaşamın inişli çıkışlı yollarında kendilerine yatırım yapacak kanalları tanıtmak ve arttırmak gerekiyor. 21.yy yetkinliklerini kazanmaları, zamanı ve mekânı unutarak çalışacakları konuları bulmaları, sosyal yaşantılarını ve kişisel yetkinliklerini güçlendiren açık kaynakları kullanmaları önem taşıyor.

Prof. Dr. Zuhal Baltaş
Zeynep Erdoğan

Kaynakça:

Aker, S., & Mıdık, Ö. (2020). The views of medical faculty students in Turkey concerning the COVID-19 pandemic. Journal of Community Health, 45, 684-688.
Akyol, P., & Çelik, A. (2020). Covid-19 salgını sürecinde paramedik öğrencilerinin beslenme alışkanlıklarının araştırılması. Turkish Studies, 15(4), 25-37. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.44386
Baltaş, A., & Baltaş, Z. (2013). Stres ve Başaçıkma yolları. Remzi Kitapevi.
Bayram, Ş. (2017). Sağlık bilimleri öğrencilerinde fiziksel aktivitenin akademik başarıya etkisi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Medipol Üniversitesi, İstanbul
Cao, W., Fang, Z., Hou, G., Han, M., Xu, X., Dong, J., & Zheng, J. (2020). The psychological impact of the COVID-19 epidemic on college students in China. Psychiatry research, 287, 112934.
Copeland, W. E., McGinnis, E., Bai, Y., Adams, Z., Nardone, H., Devadanam, V., … & Hudziak, J. J. (2021). Impact of COVID-19 Pandemic on College Student Mental Health and Wellness. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 60(1), 134-141.
Duong, T. V., Pham, K. M., Do, B. N., Kim, G. B., Dam, H. T., Le, V. T. T., … & Yang, S. H. (2020). Digital Healthy Diet Literacy and Self-Perceived Eating Behavior Change during COVID-19 Pandemic among Undergraduate Nursing and Medical Students: A Rapid Online Survey. International Journal of Environmental Research and Public Health, 17(19), 7185.
Ercan, Ş., & Keklicek, H. (2020). COVID-19 Pandemisi Nedeniyle Üniversite Öğrencilerinin Fiziksel Aktivite Düzeylerindeki Değişimin İncelenmesi. İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 5(2), 69-74.
Gallo, L. A., Gallo, T. F., Young, S. L., Moritz, K. M., & Akison, L. K. (2020). The impact of isolation measures due to COVID-19 on energy intake and physical activity levels in Australian university students. Nutrients, 12(6), 1865.
Gençalp, D. K. (2020). Covid-19 salgını döneminde ilk ve acil yardım öğrencilerinin beslenme alışkanlıkları ve fiziksel aktivite durumlarının değerlendirilmesi. Paramedik ve Acil Sağlık Hizmetleri Dergisi, 1(1), 1-15.
Husky, M. M., Kovess-Masfety, V., & Swendsen, J. D. (2020). Stress and anxiety among university students in France during Covid-19 mandatory confinement. Comprehensive Psychiatry, 102, 152191.
Keskin, M., & Özer, D. (2020). COVID-19 sürecinde öğrencilerin web tabanlı uzaktan eğitime yönelik geri bildirimlerinin değerlendirilmesi. İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 5(2), 59-67.
Kıyak, R.E. (2019). Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencilerinde sağlıklı yaşam biçimi davranışları, ilişkili faktörler ve obezite sıklığının değerlendirilmesi. Tıpta Uzmanlık Tezi. Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, Zonguldak.
Kürtüncü, M., & Kurt, Aylin. (2020). COVID-19 pandemisi döneminde hemşirelik öğrencilerinin uzaktan eğitim konusunda yaşadiklari sorunlar. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 7(5), 66-77.
Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York, NY: Springer.
Son, C., Hegde, S., Smith, A., Wang, X., & Sasangohar, F. (2020). Effects of COVID-19 on college students’ mental health in the United States: Interview survey study. Journal of Medical Internet Research, 22(9), e21279.
Ali, W. (2020). Online and remote learning in higher education institutes: A necessity in light of COVID-19 pandemic. Higher Education Studies, 10(3), 16-25.
Vassigh, G. (2012). Üniversite öğrencilerinin fiziksel aktivite durumları ile sağlıklı beslenme indekslerinin değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
Ye, Z., Yang, X., Zeng, C., Wang, Y., Shen, Z., Li, X., & Lin, D. (2020). Resilience, social support, and coping as mediators between COVID‐19‐related stressful experiences and acute stress disorder among college students in China. Applied Psychology: Health and Well‐Being, 12(4), 1074-1094.
YÖK (2020a). Basın açıklaması (26.03.2020). 30 Nisan 2020 tarihinde adresinden erişildi.
Baltaş, Z., Uşaklıgil, O. H. (2021). İş hayatında pandeminin stres ve kaygı haritası. Kaynak Dergisi, 85, 18-24.