Önyargılara Yöntemsel Bir Yaklaşım

Önyargılardan arınmak (debiasing) konusundaki gayretler yapılandırılmış bir sürece ihtiyaç duyar. Bu süreci hangi adımlarla yöneteceğini bilmek kişiye gelişimini kıyaslama ve farklı stratejileri keşfetme imkanı verir. Bu yazıda; önyargıları yönetmek konusunda yaşadığınız zorlukları yeni bir bakış açısıyla ele alacak, önyargıları aşmanın yollarını ve uygulayabileceğiniz yöntemleri keşfe çıkacaksınız.

Önyargılardan arınma (debiasing) süreci genel olarak insanların daha rasyonel ve optimal düşünmelerine yardımcı olur ve bilişsel önyargıların etkisinin azalmasını sağlar. Önyargıdan arınmak, tek bir etkinlikten ziyade bir süreci içerir. Genel olarak aşağıdaki aşamalardan oluşur;

  • Farkındalık. Belli bir önyargının tetiklenebileceğinin veya zaten tetiklendiğinin farkında olun.
  • Karar. Önyargıyı azaltmak için harekete geçmeye karar verin.
  • Analiz. Söz konusu önyargının ne zaman, nerede, neden ve nasıl ortaya çıkabileceğini analiz edin.
  • Planlama. Analiz aşamasının sonuçlarına göre, kullanılacak optimal yaklaşımı seçin ve tam olarak nasıl uygulanacağını saptayın.
  • Aksiyon. Planlanan yaklaşımı uygulayın.

Tüm bunlara ek olarak, önyargıdan arınma yönteminin etkinliğini ölçmek ve herhangi bir değişiklik gerekip gerekmediğini saptamak için, uygulamaya geçildikten sonra durum değerlendirmesi yapmak amacıyla, en sona ek bir değerlendirme aşaması da eklenebilir. Gerekli görülürse, gelecekteki çalışmaları daha etkin kılacak, ek analiz ve planlama çalışmaları da yapılabilir.

Örneğin, temel atıf hatasını deneyimlediğiniz bir durum düşünün. Bu bilişsel önyargıda insan davranışları üzerinde çevrenin etkisi hafife alınmakta, kişiliğe dayalı bireysel faktörlerin etkisi ise abartılmaktadır. Aslında bu önyargı, diğer insanların eylemlerinin çevrelerinden gerçekte olduğundan daha az etkilendiğini ve kişiliklerinden gerçekte olduğundan daha fazla etkilendiğini varsaymanıza yol açar.

Bu önyargıdan arınma aşamasında, öncelikle farkında olmanız, bunun başınıza gelebileceğini kabullenmeniz ve ondan sonra etkisini azaltmak için harekete geçmek konusunda karar vermeniz gerekmektedir.

Bunu yaptıktan sonra, bu önyargıyı daha iyi anlayabilmek için sizi ne zaman ve nasıl etkileyebileceğini analiz etmenize ihtiyaç vardır. Mesela bu önyargıyı işe gidip gelirken yolda karşılaştığınız diğer insanlarla deneyimleyebilirsiniz; çünkü kendilerini tanımamanıza ve haklarında fazla bilgi sahibi olmamanıza rağmen, bu kişilerin davranışlarını yargılama eğilimi gösterirsiniz.

Ardından bu önyargının etkisini nasıl azaltabileceğinizi planlamalısınız. Örneğin, bir kişiyi yargılayacağınızı hissettiğiniz an, neden böyle davrandığından emin olamayacağınızı kendinize hatırlatmalısınız. Kızgın görünüyorsa genelde kavgacı bir insan olmamasına rağmen, kötü bir gün geçiriyor olabilir.

Zamanla, uygulamalarınızın işe yarayıp yaramadığını değerlendirebilir ve yapmanız gereken değişiklikler olup olmadığına karar verebilirsiniz. Bazı durumlarda tek bir önyargıdan arınma yönteminin yeterli olmadığını, ek bir yöntem uygulamanız gerektiğini görebilirsiniz.

Önyargılardan arınma yöntemleri

İnsanlar genelde önyargıdan arınma yöntemlerini kendileri uyguladıkları gibi, bu konuda başkalarına da yardımcı olabilirler. Yöntemler çok değişik formlarda karşımıza çıkabilir ve sıkça kişinin kendi düşünce yapısının farkına varmasını ve anlamasını içeren, üst biliş kavramı çevresinde şekillenir.

Akıl yürütme sürecini açık hale getirin

Mevcut delillerin ne olduğu, bunların varılan sonuca etkileri ve akıl yürütme sürecinin tamamı anlaşılır kılınarak, bazı bilişsel önyargıların etkisi azaltılabilir.

Akıl yürütme sürecini standartlaştırın

Karar alımını standart hale getirmek, uygun bir akıl yürütme sürecine girmenize yardımcı olabilir. Örneğin, basit bir zihinsel kontrol listesinin klinik ortamda doktorlara önemli biliş ötesi stratejileri uygulamada ve klinik muayenelerinde daha iyi kararlar almada yardımcı olduğu görülmüştür.

Akıl yürütme sürecini yavaşlatın

Birçok bilişsel önyargı, ilgili bilginin daha dikkatli değerlendirilmesine zaman tanıyarak ve ağırdan alarak zayıflatılabilir. Kendinizi veya diğerlerini akıl yürütme sürecini yavaşlatmak adına cesaretlendirmenin yollarından biri farklı rutin yolları yaratmaktır.

Akıl yürütmek için uygun şartları oluşturun

Uygun şartları oluşturmak kişinin önyargısız akıl yürütme kabiliyetini arttıracaktır. Bunu sağlayabilmek için iki çeşit ortam oluşturmalısınız;

  • İç ortam. Örneğin, uykusuzluk sorunu yaşıyorsanız ve bu durum sizin düzgün düşünmenizi etkiliyorsa, bir karar almadan önce yeterince uykunuzu almış olduğunuzdan emin olun.
  • Dış ortam. Örneğin, düzgün düşünmenizi engelleyecek gürültülü bir ortamda iseniz, karar vermeden önce daha sessiz bir yere gitmeyi düşünebilirsiniz.

Çoğu zaman tamamen mükemmel şartları sağlayamayacağınızı unutmayın. Bununla beraber küçük iyileşmeler bazen belli bilişsel önyargıların etkisinin azaltılmasında önemli bir rol oynayabilir.

Dışarıdan geri bildirim alın

Geri bildirim süreci, çevrenize durumla ilgili fikirlerini sormaktan, onlardan akıl yürütme sürecinizdeki kusurları arayıp bulmalarını istemeye kadar her şeyi içerebilir. Bununla birlikte, geri bildirimleri değerlendirirken, sahiplerinin de çeşitli bilişsel önyargılara eğilimli olduklarını hatırdan çıkarmamak önemlidir.

Öznel belleğe olan bağımlılığı azaltın

Geçmiş olaylarla ilgili hafızamız öznel ve yeniden şekillendirilebilir biçimde çeşitli çarpıtmalara da açıktır. Bu tür bellek sorunlarını azaltmanın bir yolu, geçmiş olayları incelemek için nesnel veya objektif kayıtları kullanmaktır. Bu yöntemin esas avantajı, bilginin kendisini hatırlamak yerine, nerede saklandığını ve nasıl geri kazanılacağını hatırlamakta genellikle daha iyi olmamızdır.

Alternatifleri düşünün

Belirli bir olay için alternatif açıklamaları göz önünde bulundurmak, bazı bilişsel önyargıları azaltmaya yardımcı olabilir. Bu önyargılardan biri de geçmiş seçimlerinizi desteklemenizdir. Bu önyargı insanların yaptıkları seçime geriye dönük olarak daha fazla olumlu ve daha az olumsuz özellik atfetmelerine neden olur. Bu önyargı karşısında yöntem olarak genellikle az sayıda ve son derece makul alternatifler bulmaya odaklanmanın tercih edildiğini unutmayın. Çok sayıda alternatif süreci zorlaştırarak önyargıdan arınma girişimlerinizi olumsuz etkileyebilir.

Psikolojik öz-mesafe oluşturun

Bu yöntem, deneyimlediğiniz olayları ve duyguları değerlendirirken kendinize odaklı bakış açınızla aranızdaki mesafeyi artırma eylemidir. Bunun bir yolu, eğer arkadaşınız sizin durumunuzda olsaydı, ona nasıl bir tavsiyede bulunacağınızı sorgulamak, bunu yaparken birinci şahıs dilini kullanmaktan kaçınmaktır. Diğer deyişle “bu durumda beni ne rahatsız ediyor?” yerine, “bu durumda sizi ne rahatsız ediyor?” diye kendinize sormalısınız.

Sonuç

Bilişsel önyargılar, bilgiyi arama, değerlendirme, yorumlama, yargılama, kullanma ve hatırlama şeklimizde ve karar verme sürecimizde akıldışı davranmamıza neden olan sistematik kalıplardır. Önyargılardan arınma süreci genellikle, belirli bir önyargının tetiklenebileceğinin farkında olmayı, harekete geçmeye karar vermeyi, durumu analiz etmeyi, ne yapılacağını planlamayı ve eyleme geçmeyi içerir. Akıl yürütme sürecini yavaşlatmak ve açık hale getirmek, bilginin sunulma şeklini iyileştirmek, alternatifleri göz önünde bulundurmak, uygun değerlendirme koşullarını ve psikolojik öz mesafeyi oluşturmak gibi yöntemler önyargılardan arınma sürecinde faydalı görülmektedir.

* Itamar Shatz, Effectiviology platformunun kurucusu ve Cambridge Üniversitesi doktora öğrencisidir. Özgün metnin tamamına https://effectiviology.com/cognitive-debiasing-how-to-debias/ adresinden ulaşabilirsiniz.

Diğer Makaleler

Yorum Bırakın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmiştir

Son Makaleler

En Çok Yorumlanan

Öne Çıkan Videolar

Hayatın Hakkını Vermek

Hayatın Hakkını Vermek | Prof. Dr. Acar Baltaş | TEDxIzmir

Mesleğimi nasıl seçmeliyim?

Kurumların yönetim felsefesini hayata taşıyan insan ve değişim projeleri üzerine çalışan Prof. Dr. Zuhal Baltaş, mesleğinizi nasıl seçmelisiniz konusu üzerine bilgi veriyor.

Hayalini Yorganına Göre Uzat

Prof. Dr. Acar Baltaş, TEDxAnkara'da yaptığı konuşmada istek ve başarı arasındaki ilişki ile "yatkın olduğumuz şeyleri hayal etmenin" önemini anlatıyor.

Öne Çıkan Kitaplar

Personova Kişilik Envanteri Testi